Vì sao nên gọi chồng Nữ hoàng Anh là Hoàng tế Philip?

Hôm nay, 17/04, nước Anh làm tang lễ trọng thể vĩnh biệt Hoàng tế Philip, công tước Edinburgh, phu quân của Nữ hoàng Elizabeth người qua đời một tuần tước.

Thân thế và sự nghiệp Hoàng tế Philip (1921-2021)

Tang Hoàng tế Philip: Thủ tướng Johnson không dự vì hạn chế Covid

Tuần qua việc đài BBC và ITV đưa tin quá nhiều về Hoàng tế Philip đã bị công chúng khiếu nại.

Riêng đài BBC nhận 109 nghìn lời phàn nàn từ công chúng vì đăng tải liên tục và quá nhiều tin bài về Hoàng tế Philip.

Đó là kênh BBC ở nước Anh, còn BBC News Tiếng Việt làm không nhiều: bốn bài cả tin, điếu văn và video trên trang web, và một chuyên đề trên YouTube.

Tuy thế, theo dõi mạng xã hội tôi thấy có câu hỏi về ông hoàng vừa tạ thế và về Hoàng gia Anh mà chúng tôi cố gắng giải thích, để góp phần giới thiệu câu chuyện về Vương triều Anh.

Vì sao BBC gọi Prince Philip là 'Hoàng tế'?

Nhiều bạn hỏi, và tôi đã trả lời trên kênh YouTube của BBC News Tiếng Việt, nay xin nhắc lại.

Gọi là Hoàng tế là cách nhấn mạnh vào tước hiệu phong cho ông Philip năm 1957, khi ông trở thành ông hoàng con rể Hoàng gia Anh, khi Mẫu hậu (The Queen Mother) vẫn còn sống.

Nhưng việc phong tước này phức tạp hơn ta tưởng và tôi sẽ kể dưới đây, còn bây giờ thử điểm qua cách gọi các ông hoàng bà chúa Anh và châu Âu xem sao cho phù hợp trong tiếng Việt.

Danh xưng và tước hiệu của Hoàng gia Anh cũng như các dòng họ vua chúa châu Âu có khác châu Á, nhất là Trung Hoa và Việt Nam.

Ví dụ tước 'prince' trong tiếng Anh (Pháp: prince; Đức: prinz; Nga: tsarevich), là tước hiệu dành cho con trai và cả cháu trai của vua.

Cách dịch thông dụng nhất gọi 'prince' là hoàng tử, nhưng trong trường hợp cháu vua, như Prince Philip lúc sinh ra là cháu nội vua Hy Lạp, thì trong tiếng Việt ta gọi là hoàng tôn, không phải hoàng tử.

Tương tự như thế, về bên nữ, Princess Diana của Anh chỉ là công nương, chứ không phải công chúa, bởi bà không phải con gái vua/nữ hoàng. Đó là tôi nói về cách dùng tiếng Việt hiện đại, thông dụng, còn một số sách nghiên cứu nêu rằng con dâu vua xưa từng có danh xưng 'hoàng tức', hoặc triều Nguyễn gọi là 'phủ thiếp'. Một số phim ngày nay dịch của Trung Hoa gọi con dâu vua là 'Hoàng thái phi', viết ra để các bạn tham khảo.

Điều khó khăn nữa khi chuyển ngữ các tiếng châu Âu sang tiếng Việt còn đến từ chỗ các ông hoàng bà chúa châu Âu có nhiều cấp bậc.

Ví dụ Prince Albert của xứ Monaco là 'Sovereign Prince' là vị quân vương có chủ quyền, không phải 'thân vương' (anh em trai vua) như một tờ báo tiếng Việt viết. Dòng họ Grimaldi của ông đời đời làm chủ xứ sở nhỏ nhưng giàu có đó và ông thực chất là vua, nhưng trong đẳng cấp châu Âu lại chưa đạt danh hiệu 'king' mà thôi.

Ở Anh hiện nay, không có danh hiệu Hoàng thái tử (Crown Prince) vì quy định nói người số một kế thừa ngai vàng là Prince of Wales - Hoàng tử xứ Wales.

Và khác với Việt Nam, Trung Quốc, không phải con rể nào của vua/nữ hoàng Anh cũng là phò mã, hoặc vì không được phong, hoặc vì...chú rể không muốn nhận tước.

Người chồng đầu của Công chúa Anne, trưởng nữ của Nữ hoàng Anh, cưới đại uý Mark Phillips năm 1973 và Hoàng gia ngỏ ý phong cho ông tước quý tộc nhưng ông từ chối.

Người chồng sau của Công chúa Anne là Sir Timothy Laurence (cưới năm 1993) cũng không nhận tước gì và không phải 'phò mã'. Tước hiệp sĩ (Sir) của ông là có trước khi cưới vợ vì ông là Phó đô đốc Hải quân Hoàng gia Anh. Các sĩ quan cao cấp Anh thường được phong 'Sir'.

Chào đời năm 1921 trên đảo Corfu, Philippos Andreou Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg là con hoàng tử Andreou, em trai Thái tử Constantine, nên vai vế không cao.

Lúc lấy công chúa Elizabeth, Philip phải bỏ cả quốc tịch Hy Lạp để nhập tịch Anh và tuyên bố từ bỏ tước hiệu hoàng tôn Hy Lạp và Đan Mạch.

Như thế, vào thời điểm đó, Philip không còn là 'prince' châu Âu nữa, mà được vua cha George VI năm 1947 phong làm Công tước Edinburgh, thấp hơn prince - 'hoàng tử, hoàng tôn' tại Anh.

Với Philip, khi ông cưới vợ, công chúa Elizabeth, thì công tước (Duke) chắc là ổn, nhưng sau khi bà lên ngôi báu mà chồng giữ tước thấp quá thì có vẻ bà thấy phiền lòng.

Vì thế mà chỉ một hai năm sau khi lên ngôi (1952) Nữ hoàng đã vận động chính phủ và Quốc hội duyệt phong tước 'Prince' cho chồng.

Nhưng các tước hiệu cấp 'prince' đều đã 'kín chỗ'. Vì luật Anh ghi rõ chỉ con trai và cháu trai của vua Anh mới được là 'prince', kể cả cháu vua đời trước, như Hoàng tử Michael of Kent, hiện vẫn sống.

Một giải pháp là phong cho Philip chức Prince...ở nước ngoài, các xứ từng là thuộc địa Anh.

Các tài liệu giải mật sau này nói ban đầu Elizabeth muốn chồng được phong 'Hoàng thân xứ Thịnh vượng chung - Prince of the Commonwealth, nhưng bị thủ tướng Winston Churchill bác bỏ.

Văn bản LCO 6/3677 'Title of Prince HRH Philip Duke of Edinburgh' có chữ ký của Winston Churchill (09/05/1954) trong Văn khố Anh (đăng trên Heraldica) ghi rõ Churchill nói ông "không hứng thú với tước hiệu đó".

Năm 1954, Nữ hoàng mới là cô gái 28 tuổi, nên không thể nào dám phủ quyết lời Churchill, người không chỉ là thủ tướng, vị anh hùng của Thế Chiến II, mà còn thuộc hàng cha chú của bà. Các phim lịch sử ở Anh nói Churchill và đồng sự đã vận động để hạ bệ vua Edward, đưa cha của Elizabeth lên ngôi, làm vua George VI, nên Hoàng gia này hàm ơn ông rất nhiều.

Tuy thế, Churchill cũng ra lệnh cho các nhà ngoại giao Anh cũng đi thăm dò các nước đông dân nhất trong khối Commonwealth để xem thế nào.

Ấn Độ và Pakistan đã độc lập khỏi Anh không muốn gọi Philip là ông hoàng đại diện cho họ. Canada giữ quan điểm "lừng khừng", chỉ có Australia thì sẵn lòng.

Nhờ 'tình cảm' của dân xứ Kangaroo, chính phủ Anh và Hoàng gia đã định phong cho Philip là 'Prince of Commonwealth of Australia", nhưng Bộ trưởng Ngoại giao Anthony Eden cho là không ổn, và đề xuất chỉ gọi Philip là Prince of the Realm (tạm dịch: Thân vương của Vương quốc, vương quốc nào thì cứ để chung chung như thế).

Cuộc tranh luận này đến tai Philip và ông đề nghị chấm dứt vì không muốn có tước vị gì khác ngoài tước vua cha phong cho: Công tước Edinburgh.

Nhưng Nữ hoàng vẫn không bỏ cuộc.

Đầu năm 1955, Khối Thịnh vượng chung họp ở London, bà nhờ thủ tướng Churchill hỏi không chính thức ý kiến thủ tướng các nước dự hội nghị thượng đỉnh.

Kết quả: Úc, New Zealand và nay thêm Pakistan nay ủng hộ cách gọi Philip là Prince of the Commonwealth. Thủ tướng Nehru nói là cá nhân ông không phản đối nhưng dư luận Ấn Độ, nước cộng hòa mới độc lập khỏi Anh, sẽ không vui.

Winston Churchill thông báo lại cho Nội các rằng Cộng hòa Nam Phi thì không trả lời và Canada vẫn nước đôi.

Phương án phong cho Philip chức vương của Khối Thịnh vượng chung coi như thất bại.

Trong các cuộc thảo luận tuy thế đã xuất hiện các sáng kiến như gọi ông là Prince Consort (Ông hoàng vương phu), Prince Royal (Thân vương Hoàng gia - xin nhắc các chữ dịch là người viết bài cố gắng chọn trong tiếng Việt cho sát nghĩa, và không phải là tiêu chuẩn).

Cuối cùng, Thủ tướng Churchill đề nghị gọi Philip 'His Royal Highness The Prince'. Là người siêu giỏi trong cách dùng tiếng Anh cho chính trị, ông thuyết phục được Nữ hoàng rằng 'The' ở đây có nghĩa đây là tước hiệu duy nhất, chỉ dành cho Philip.

Bằng mạo từ 'The', Churchill giúp Hoàng gia giải quyết mọi khúc mắc về thủ tục, vì đây là một trường hợp đặc biệt, không có tính thừa kế, bởi tước 'Prince' của Hy Lạp thì Philip đã phải bỏ rồi.

Thế nhưng phải sang thời thủ tướng sau, Harold Macmillan thì giấy tờ mới hoàn tất và Hoàng gia Anh cùng chính phủ quyết định bỏ cách gọi gắn tước hiệu của Philip với các nước cựu thuộc địa, mà chỉ phong cho ông là tước Prince của Liên hiệp Vương quốc Anh mà thôi.

Làm thế, vấn đề hoàn toàn là 'đối nội', tránh các rủi ro ngoại giao.

Năm 1957, bằng văn bản Letters Patent, Nữ hoàng chính thức phong cho chồng là 'Prince of the United Kingdom - His Royal Highness The Prince Philip, Duke of Edinburgh'.

Như Churchill giải thích, The Prince Philip đặt vị thế của ông còn cao hơn cả Thái tử Anh (Prince of Wales), và coi như ông là ngang hàng với các vị hoàng tử con vua đời trước, hàm ý ông như được nhận vào Hoàng tộc Anh dù sinh ra là người nước ngoài.

Ba năm sau, Nữ hoàng và chồng quyết định tạo vị thế bình đẳng hơn nữa cho Philip khi tuyên bố ghép họ của hai người vào thành họ cho các con trai: Mountbatten-Windsor.

Trước năm 1917, các vua chúa Anh không có họ, mà chỉ có họ theo tên của đất phong, vương quốc, công quốc họ làm chủ.

Việc đem một dòng họ nước ngoài (Battenberg được Anh hóa là Mountbatten) của Philip ghép với dòng Windsor (tên lâu đài), Hoàng gia Anh đã tạo ra một dòng vua mới.

Trong tiếng Việt, ta không thể gọi Philip là Hoàng tử vì ông là chồng của Nữ hoàng và 'bố của các hoàng tử' Charles, Andrew và Edward, và nếu chỉ gọi là 'thân vương' thì lại thấp quá. Anh đã có các thân vương khác, thường là anh em họ (cousins) của Nữ hoàng.

Vì thế, như cách gọi BBC Tiếng Việt sử dụng từ khá lâu, là Hoàng tế - ông Hoàng con rể vua George VI và Mẫu hậu The Queen Mother, là khá hợp lý.

Cách gọi này còn phản ánh được ý ghi trong tước hiệu của ông: Hoàng tế của cả Vương quốc Anh, chứ không chỉ của Hoàng gia.

Nay, ông đã qua đời và tước vị đặc biệt đó sẽ chỉ còn ghi trong lịch sử, vì nó được tạo ra duy nhất cho riêng Philip.

Như đã nói ở trên, các cách gọi khác: Hoàng thân Philip, Vương phu, Thân vương Philip...đều không có gì sai, nhưng tôi nghĩ gọi ông là chàng rể Hoàng gia còn là cách ghi nhận tình yêu, và cuộc đấu tranh bền bỉ của Nữ hoàng Elizabeth II để chồng không bị 'thiệt thòi'.

Đó mới là câu chuyện đáng quý trong cuộc đời đặc biệt, rất đặc biệt của họ.

Đọc thêm về chủ đề Hoàng gia và các vương triều:

Xóa vương triều, xứ Việt 'không có vua' và hết những điều tôn nghiêm

Nước có vua thì được lợi gì không?

Bảo Đại và kết cục buồn cho Việt Nam

Xem thêm bài của Nguyễn Giang:

Đọc báo 'bí mật' ở Ba Lan thời dân chủ

Dịch Covid và câu hỏi 'Vì sao châu Âu đến nỗi này?'